Τα θωρηκτά Κιλκίς και Αβέρωφ στην Πόλη το 1918Με το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, υπογράφτηκε ανακωχή μεταξύ των Συμμάχων και της Τουρκίας. Με τη Διάσκεψη του Παρισιού (Μάιος 1919) παραχωρήθηκε στην Ελλάδα μεγάλο μέρος της Σμύρνης. Μετά την απόφαση αυτή ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη, αλλά η αντίσταση των Τούρκων μετέτρεψε την αποβίβαση σε εκστρατεία.
Υποδοχή του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη το Μάϊο του 1919
Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, επωφελούμενος από τις τουρκικές διώξεις και τις σφαγές στην Πέργαμο και το Αϊδίνιο, απέσπασε εντολή των Συμμάχων για απόβαση στη Σμύρνη και ο ελλημικός στρατός αποβιβάστηκε στην πόλη στις 2 Μαίου 1919 και κατέλαβε προάστια της Σμύρνης και περιοχές τη Μ. Ασίας.
Από την παράσταση το Μεγάλο μας τσίρκο τραγουδά ο Ν. Ξυλούρης τον Ξεριζωμό
Στο μεταξύ στην Τουρκία συνέβαιναν σημαντικά γεγονότα: ο Μουσταφά Κεμάλ επαναστάτησε κατά του σουλτάνου της Κωνσταντινούπολης και στρατολογώντας Τούρκους έφεδρους της Μ. Ασίας συγκρότησε "εθνικές οργανώσεις" με σκοπό την αντίσταση της εξάπλωσης της ελληνικής κατοχής στο εσωτερικό της χώρας.
Μέχρι τέλους του 1919 οι Τούρκοι διενεργούσαν συνεχείς επιθέσεις κατά του ελληνικού στρατού. Το Φεβρουάριο του 1920 εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη το ελληνικό Γενικό Επιτελείο υπό τον αντιστράτηγο Λεωνίδα Παρασκευόπουλο, ενώ από την πλευρά των Τούρκων η "Μεγάλη Εθνική Τουρκική Συνέλευση" (20 Απριλίου 1920) ανέθεσε την εκτελεστική εξουσία στον Κεμάλ, ο οποίος άρχισε να οργανώνει συστηματικότερα τον αγώνα για την ακεραιότητα της Τουρκίας.
Στις οργανωμένες πλέον επιθέσεις των Τούρκων το ελληνικό Γενικό Στρατηγείο έκανε έκκληση προς τους Συμμάχους για πλήρη ελευθερία δράσης και από τις 9 Ιουνίου ο ελληνικός στρατός επιτίθεται ακάθεκτος και καταλαμβάνει πολλές πόλεις. Οι νικηφόρες αυτές προελάσεις αύξησαν το κύρος της Ελλάδας και παρείχαν τη δυνατότητα για την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, που έγινε στις 10 Αυγούστου 1920.
Η συνθήκη αυτή παγίωνε το καθεστώς της Μ. Ασία και σύμφωνα με τους όρους της γινόταν η οριστική απόσπαση των περιοχών της Μ. Ασίας. Φυσικά ο Κεμάλ δεν την αναγνώρισε. Μέχρι τα τέλη του Οκτωβρίου 1920 ο ελληνικός στρατός κατείχε μέτωπο που άρχιζε από τις εκβολές του Σαγγάριου στον Εύξεινο και, μαζί με τις περιοχές Αδα Παζάρ, Ασκανίας λίμνης, Τίμπας, ανατολικά της Προύσας, Ουσάκ, Οτουράκ και τη γραμμή του ποταμού Μαίανδρου, έφτανε μέχρι την Ερυθραία.
Στο μεταξύ τα γεγονότα στην Ελλάδα ο βασιλιάς Αλέξανδρος πέθανε και την 1η Νοεμβρίου έγιναν εκλογές, με αποτέλεσμα την καταψήφιση του Βενιζέλου και τη φυγή του στο εξωτερικό. Σχηματίστηκε κυβέρνηση από το Δημ. Ράλλη, που διεξήγαγε αμέσως δημοψήφισμα, με το οποίο ο λαός αποφάνθηκε για την επαναφορά του βασιλιά Κωνσταντίνου, που έγινε με ενθουσιασμό δεκτός.
Οπωσδήποτε οι μεταβολές αυτές δεν ήταν αρεστές στους Συμμάχους, που κήρυξαν στη χώρα μας οικονομικό πόλεμο.
Κατά την περίοδο αυτή, μετά την παραίτηση του Παρασκευόπουλου, αρχηγός του Γενικού Επιτελείου ορίστηκε ο αντιστράτηγος Α. Παπούλιας. Οι Σύμμαχοι τήρησαν εχθρική στάση προς τους Έλληνες, ενώ οι Γάλλοι και οι Ρώσοι έδωσαν άφθονα εφόδια στον Κεμάλ. Παρόλα αυτά όμως η ελληνική στρατιά επιτέθηκε κατά του ισχυρού εχθρικού μετώπου Δορύλαιου (Εσκή Σεχίρ) και Αφιόν Καραχισάρ και το διέσπασε. Στη συνέχεια, αφού πέρασε την Αλμυρή Έρημο, έφτασε στον ποταμό Σαγγάριο (Αύγουστος 1921).
Στις μάχες αυτές η ανδρεία του Έλληνα υπήρξε απαράμιλλη. Σκληρές μάχες λυσσώδεις επιθέσεις και αντεπιθέσεις είχαν ως αποτέλεσμα την κατάληψη των κύριων βάσεων της τουρκικής άμυνας Ταμπούρογλου, Καλέ Γκρότο, Γκιλντίζ Νταγ και Πολατλί. Ύστερα από τις υπεράνθρωπες και επικές αυτές προσπάθειες, ο ελληνικός στρατός αναγκάστηκε από έλλειψη εφεδρειών να συμπτυχθεί στη γραμμή Εσκή Σεχίρ - Αφιόν Καραχισάρ και να ενισχύσει τις κατακτήσεις με αμυντική οργάνωση. Ακολούθησε το διάστημα από τον Οκτώβριο του 1921 μέχρι τον Αύγουστο του 1922 χωρίς αξιόλογα στρατιωτικά γεγονότα, εκτός από ορισμένες τουρκικές επιθέσεις που αντιμετωπίστηκαν εύκολα. Ήδη από το Μάιο του 1922 τη διοίκηση είχε αναλάβει ο αντιστράτηγος Χατζηανέστης.
Σημαντικά είναι τα γεγονότα από τις 13 Αυγούστου του 1922, που ο Κεμάλ προσπάθησε να ενισχύσει τη διπλωματική θέση της Τουρκίας στη συνδιάσκεψη του Οκτωβρίου μεταξύ Συμμάχων, Ελλάδας, Τουρκίας, ύστερα από παρακίνηση των Γάλλων, χωρίς και ο ίδιος ο Κεμάλ να περιμένει την έκταση των αποτελεσμάτων της. Στην Ελλάδα, την εποχή αυτή, ήταν η κυβέρνηση των Στράτου και Γούναρη, με πρωθυπουργό τον Πρωτοπαπαδάκη αντιμετώπιζε οικονομικό θέμα.
Την κατάσταση αυτή γνώριζε πολύ καλά ο Κεμάλ, όταν αποτόλμησε την επίθεση. Έτσι, με τη θυελλώδη επίθεσή του εναντίον του μετώπου του Αφιόν Καραχισάρ, αφού άνοιξε ρήγμα στο Τουμλού Μπουνάρ, πέτυχε την πλήρη διάσπαση της ελληνικής παράταξης, στην οποία επικράτησε σύγχυση και ασυνεννοησία στην ελληνική στρατιά δημιουργήθηκαν τρία στρατιωτικά συγκροτήματα . Συγχρόνως ισχυρό εχθρικό ιππικό έκοψε τους δρόμους υποχώρησης.Έτσι το αρχικό ρήγμα στο Τουμλού Μπουνάρ οδήγησε στην άτακτη φυγή των Ελλήνων.
Στις 8 Σεπτεμβρίου καταλήφτηκε η Σμύρνη, την οποία οι Τούρκοι τσέτες παρέδωσαν στις φλόγες, 300.000 άνδρες και γυναικόπαιδα υπολογίστηκε ότι σφάχτηκαν ή χάθηκαν, μεταξύ αυτών και ο επίσκοπος Χρυσόστομος. Στις τραγικές εκείνες στιγμές περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Έλληνες, σωματικά και ψυχικά ράκη, ρίχνονταν στη θάλασσα ή προσπαθούσαν αλλόφρονες με κάθε μέσο να φύγουν ως πρόσφυγες στην ελεύθερη Ελλάδα. Η καταστροφή αυτή σταθμός στην ιστορία, ήταν η μεγαλύτερη που έπαθε κατά τη μακραίωνη ιστορία του ο ελληνισμός.
Η καταστροφή δε αυτή συμπληρώθηκε με τον ξεριζωμό ενάμισι εκατομμυρίου ΕΛλήνων της μ. Ασίας που, εγκαταλείποντας τον τόπο τους και την περιουσίας τους, κατέφυγαν στην Ελλάδα.
Η συνθήκη της Λωζάνης (1923) επισημοποίησε οριστικά στην ανταλλαγή των πληθυσμών.
Το άδοξο τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας είναι αποτέλεσμα πολλών άμεσων και έμμεσων αιτίων, της μακροχρόνιας παράτασης του πολέμου, της βαθιάς διαίρεσης του σώματος των αξιωματικών, της επαγρύπνησης και οργάνωσης του κεμαλικού στρατού και άλλων βασικών σφαλμάτων.
Υπεύθυνοι για τη μεγάλη αυτή τραγωδία θεωρήθηκαν πέντε πολιτικοί και ένας στρατιωτικός, οι: Γούναρης, Στράτος, Θεοτόκης, Πρωτοπαπαδάκης, Μπαλτατζής και ο αρχιστράτηγος Χατζανέστης. Μόλις σχηματίστηκε η επαναστατική κυβέρνηση των Πλαστήρα, Γονατά και Φωκά, συγκροτήθηκε έκτακτο στρατοδικείο που δίδασκε και καταδίκασε σε θάνατο τους έξι υπεύθυνους (η δίκη των " Έξι"). Εκτελέστηκαν στο Γουδί στις 15 Νοεμβρίου 1922.
Δείτε την εκπομπή "Εμείς οι Έλληνες" για τη Μικρασιατική εκστρατεία και τη Μικρασιατική καταστροφή
Δείτε την εκπομπή "η μηχανή του χρόνου" για τη Μικρασιατική καταστροφή
Εκπομπή "Ντοκουμέντα"
